شیر مادر به عنوان کامل‌ترین و طبیعی‌ترین منبع تغذیه برای نوزادان، همواره مورد توجه متخصصان تغذیه و پزشکان اطفال بوده است. تغذیه با شیر مادر نه تنها نیازهای فیزیولوژیکی نوزاد را تأمین می‌کند، بلکه دارای ترکیبات بی‌نظیری است که تأثیر مستقیم بر رشد مغز، سیستم عصبی مرکزی و توانایی‌های شناختی نوزاد دارد. در این مقاله، به بررسی نقش شیر مادر در رشد مغزی و تکامل شناختی نوزاد در شش ماه اول زندگی می‌پردازیم.

ترکیبات منحصر به‌فرد شیر مادر و تأثیر آن‌ها بر مغز

شیر مادر حاوی مواد مغذی مهمی مانند DHA  (دوکوزاهگزانوئیک اسید (و آراشیدونیک اسید است که برای رشد مغز حیاتی‌اند. این اسیدهای چرب غیر اشباع نقش مهمی در ساختار و عملکرد سلول‌های عصبی ایفا می‌کنند. مطالعات نشان داده‌اند نوزادانی که شیر مادر دریافت می‌کنند، سطح بالاتری از DHA در مغز دارند که به بهبود عملکرد حافظه، توجه و یادگیری آن‌ها در آینده کمک می‌کند.

از دیگر ترکیبات مهم شیر مادر می‌توان به لاکتوفرین با خاصیت ضد میکروبی و تقویت‌کننده سیستم ایمنی، اولیگوساکاریدها (پری‌بیوتیک‌های طبیعی برای تغذیه باکتری‌های مفید روده) و هورمون‌هایی مانند ملاتونین اشاره کرد که بر خواب و آرامش نوزاد و در نتیجه رشد مغز تأثیرگذار هستند.

رشد شناختی در شش ماه اول و نقش تغذیه با شیر مادر

شش ماه اول زندگی از نظر رشد مغزی و شناختی، دوره‌ای حیاتی است. در این مدت، سیناپس‌های مغزی با سرعتی بی‌سابقه شکل می‌گیرند و ارتباطات عصبی تقویت می‌شوند. شیر مادر با فراهم کردن انرژی کافی، آنتی‌اکسیدان‌ها، آنزیم‌ها و ترکیبات ضدالتهابی، محیطی مناسب برای رشد سلول‌های مغزی فراهم می‌کند.

تحقیقات گسترده‌ای که در کشورهای مختلف انجام شده‌اند، نشان می‌دهند که نوزادانی که به مدت حداقل شش ماه به طور انحصاری از شیر مادر تغذیه شده‌اند، در تست‌های شناختی در سنین بالاتر، نمرات بالاتری کسب کرده‌اند.

مقایسه با شیر خشک و دیگر جایگزین‌ها

اگرچه شیر خشک در دهه‌های اخیر پیشرفت زیادی داشته و سعی شده تا ترکیبات آن به شیر مادر نزدیک‌تر شود، اما همچنان فاقد بسیاری از فاکتورهای زنده و زیست‌فعال موجود در شیر مادر است. برای مثال، هیچ فرمولی تا به حال نتوانسته است به‌طور کامل ترکیب متغیر و تطبیق‌پذیر شیر مادر را که بسته به نیاز نوزاد تغییر می‌کند، بازسازی کند.

مطالعات مقایسه‌ای نشان داده‌اند کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، از نظر عملکرد شناختی در دوران کودکی، نمرات IQ بالاتری نسبت به کودکانی دارند که فقط با شیر خشک تغذیه شده‌اند.

جمع‌بندی

شیر مادر فراتر از یک منبع تغذیه ساده است؛ ترکیبی پیچیده از مواد مغذی، عوامل ایمنی، هورمون‌ها و سیگنال‌های بیوشیمیایی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم، بر رشد مغز و توانایی‌های شناختی نوزاد تأثیر می‌گذارد. در شش ماه اول زندگی، تغذیه انحصاری با شیر مادر، نه تنها پایه‌گذار سلامت جسمی بلکه بنیان‌گذار رشد ذهنی و روانی کودک است.

«الهه عباسی» کارشناس ارشد تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز